Алтай телләре семьялыгы

⬇

 төрки телләр төркеме

⬇

көнбатыш һун тармагы

⬇

үгыз төркемчәсе

⬇

угыз-төркмән юнәлеше.

Шулай ук 1969 нчы елда төзелгән әлеге классификациядә аерым көнбатыш һун тармагына караучы угыз төркемчәсе дә бар. Ул үзе тагын 3 төркемгә бүленә һәм аңа билгеле бер телләр карый:

• Угыз-төркмән: угыз, төркмән, төрхмән.
• Угыз-болгар: бәҗәнәк, төеннәр теле, гагауз теле.
• Угыз-сәлҗүк: сәлҗүк, иске госманлы теле, әзербәйҗан, төрек.

Беренчел угыз кабиләләре Иссык-күл буенда яшәгәннәр. Б.э. VIII гасырында аларны төньяк-көнбатыш Кытайдан килгән карлук кабиләләре куып чыгара. Яңа яшәү урыны итеп алар Арал диңгезе буен сайлыйлар, әмма монда алар үзләренә кардәш кабилә булган бәҗәнәкләр белән конфликтка кереп торалар.

Арал диңгезеннән Көньякка таба бердәм үзаңы булган угыз этник төркеме формалаша. Әлеге төркемгә шулай ук төркиләшкән сармат, Иртыш һәм Алтай буе, читкә таралган карлук һәм кыпчак кабиләләре дә кергәннәр.

Әлеге кабиләләрдән иң эреләре булып чыгыл, ябу, бәдҗәр, нохар, имор, кан, хәләдҗә, җихра, чарук кабиләләре саналган. Нәтиҗәдә төркем кире оеша башлый. Тора бара уң төркемчәгә (саф төрки кабилә) – бозуклар һәм сул төркемчәгә (ассимиляцияләнгән) – очукларга бүленә. Алар үз чиратында тагын 24 кабиләгә бүленәләр (кынык, кайыг, баюндур, йива, салур, афшар, бектили, букдуз, баят, язгыр, имур, карабулак, алкабулак, игдыр, урегир, тутырка, улайондулуг, тюгер, джебни, беджене, джувулдар, джаруклуг), алар арасыннан данлыклы урыглар нәселе дә аерыла.

Угыз теле соңрак формалашкан төрек, әзербәйҗан, төркмән һ.б. телләрнең нигезе була. Угызлар үз дәүләтләрен формалаштыралар. Ә Газнәвиләр һәм Сәлҗүкләр солтанлыкларында ул дәүләт теле ролен башкара.

a. Кагыйдә буларак 8 кыска сузык аваз бар. Башка телләрдән аермалы буларак 6 дан 9 га чаклы сузык фонема булган;

b. Аффиксларда тар ирен сузыклары булу. Мәсәлән, йарык урынына йарук (яктылык мәгънәсендә);
c. Сүз ахыры позициясендә [г] авазы саклану. Мәсәлән, бег “әфәнде», даг «тау», һәм кайбер очракларда аффиксларда аның төшеп калуы. Мәсәлән, гелен ( келген урынына) «килгән», алан (алган урынына) «алган» һ.б.;
d. Башлангыч [т] һәм [к] фонемаларының яңгыраулашуы. Мәсәлән, гүр (күр урынына), дил (тел урынына);
e. Сүз башы позициясендә б\п ның төшеп калуы. Мәсәлән, “бул” урынына “ул”;
f. Кайбер сүзләрдә тар сузыклардан соң [й] фонемасының төшеп калуы. Мәсәлән, “йыр” урынына “ир” (җыр мәгънәсендә), “йит” урынына “ит” (эт-собака мәгънәсендә);
g. [ы] һәм [и] күчеше.

a. Фонетик редуцияләнгән иялек килеше -ын/-ин, -ынг/-инг һәм төшем килеше -нынг/-нинг, -ны/-ни кушымчалары формасы;

b. Фонетик яктан редуцияләнгән, тартыктан соңгы юнәлеш килеш формасы. Мәсәлән, “адама”, ягъни “кешегә”;
c. Фонетик яктан редуцияләнгән беренче зат күплек сан кушымча формасы. Мәсәлән, “бирермиз” урынына “бирериз” ( “бирербез” мәгънәсендә);
d. Теләү формасын белдерүче –гу/-г формасы урынына –асы/-еси формасын куллану. Мәсәлән, “келг” урынына “келеси” (“тели” мәгънәсендә);
e. Кешене хөрмәтләп әйтү формасы -малы/-мели кушымчалары ярдәмендә ясала;
f. Сыйфат фигыль формалары –ган/-ген урынына -мыш/-маш кулланыла.

Язма истәлекләре

Угыз теленең язма истәлекләре сакланып калмаган. Византия, венгр һәм славян теле чыганакларында бирелгән топонимнар һәм кеше исемнәре атамалары гына бар. Угыз телендә язмасалар да, Мәхмүд Кашгарый һәм Рәшид әд-Дин кебек күренекле төрки әдәбият вәкилләре үз фәнни хезмәтләрендә угыз халкы турында да искә алалар.